ทำนองซอ หละม้าย นี้ เป็นทำนองที่ให้จังหวะครึกครื้น สนุกสนาน และการเดินซอทำนองหละม้ายนั้นไม่เหมือนกัน สำหรับนักขับซอหรือช่างซอรุ่นเก่าๆ แต่ละคนจะมีลีลาการเดินทำนองไปคนละแบบ เรียกว่าเป็นเอกลักษณ์ของใครของมันก็ว่าได้ตัวอย่างเช่น พ่อแก้วตาไหล บ้านหนองล่องนั้น ท่านก็จะเดินซอทำนองหละม้ายไปอีกแบบหนึ่ง สำหรับทำนองซอหละม้ายนั้นจะแยกออกมาเป็นระบบน้ำตกตาด ระบบม้าเหยียบไฟ (หรือม้าย่ำไฟ) ระบบมะนาวล่องของ ระบบนกเขาเหิน ระบบป๊าวไกว๋ใบ อย่างพ่อแก้วตาไหลนั้น ท่านจะเดินซอหละม้ายระบบน้ำตกตาด หรือบางทีก็เป็นระบบมะนาวล่องของ ผสมกับม้าเหยียบไฟ คือ จะมีจังหวตื่นเต้น คึกคักตลอดเวลา สนุกสนาน และพ่อจันทร์ทิพย์ เรือนรักเรา หรือที่เรียกกันว่า “จันติ๊บ สามหลัง”เพราะ นักขับซอหรือช่างซอนั้นจะมีชื่อเรียกมักจะใช้นามบ้าน หรือนามอำเภอที่ตัวเองมีภูมิลำเนาอยู่มาเป็นนามเรียกขาน เพราะว่าไม่ให้เป็นการสับสน บางที่ชื่อช่างซออาจจะเหมือนกัน บางทีชื่อๆ เดียวนั้นมีหลายคน แต่อยู่คนละ หมู่บ้านหรือคนละอำเภอ ฉะนั้นเพื่อไม่ให้ผิดพลาดในการติดต่อจะต้องเรียกนามบ้านเขาไปด้วยอย่างเช่น “จันทร์ทิพย์ สามหลัง” ก็เป็นคนบ้านสามหลัง อำเภอจอมทอง “บัวซอน เมืองพร้าว” ก็เป็นคนเมืองพร้าว “แสงเอ้ย แม่ขาน” ก็อยู่ที่บ้านแม่ขาน อำเภอดอยหล่อ “พ่อศรีอ้วน เมืองฝาง” ก็เป็นคนเมืองฝาง มีอยู่ไม่กี่คนที่ไม่ได้ใช้นามบ้านหรืออำเภอเป็นนามเรียก คือ “คุณแม่จันทร์สม สายธารา” เพราะท่านใช้นามสกุลเรียก และ “บุญศรี รัตนัง” แต่เมื่อยังไม่เป็นนักร้องก็เรียก“บุญศรี ป่าเหมือด” ผู้เขียนเองก็เรียก “จันทร์ตา เมืองพร้าว”เพราะมีชื่อไปตรงกับ “พ่อจันทร์ตา ป่าแงะ”

พูดถึงทำนองซอหละม้ายอีกระบบหนึ่ง ซึ่งต่างจากพ่อแก้วตาไหล คือ คุณพ่อจันทร์ทิพย์ เรือนรักเรา เพราะท่านจะเดินระบบป๊าวไกว๋ใบ เป็นระบบซอที่อ่อนหวานหยดย้อย ถ้าเป็นช่างซอเสียงดีๆ ฟังแล้วจะเพราะมาก และมีอดีตช่างซออาวุโสคนหนึ่ง คือ คุณพ่อศรีอ้วน เมืองฝาง ท่านจะซอทำนองหละม้ายในระบบที่ไม่เหมือนใคร เป็นเอกลักษณ์เฉพาะตัวจริงๆ คือจะรวมหลายอิริยาบถไว้ในทำนองเดียว เรียกว่าเป็น ระบบ “นกเขาเหิน”ผสมมะนาวล่องของ ไม่มีอ่อนหวาน แต่เป็นการขับซอเล่นเสียง เล่นระบบสนุกสนานคึกคัก สำหรับช่างซอรุ่นหลังไม่มีใครนำมาเรียนเป็นแม่แบบ แม้แต่ลูกศิษย์ของท่านก็ไม่ได้เดินตามอย่างท่านเลย

ทำนองซอหละม้ายนี้ ส่วนมากจะนำมาซอในบทพรรณนาโวหาร ลงผ๋ามปัดเคราะห์เชิญเทวดาให้พร (ปั๋นปร) หรือซอในเนื้อเรื่องที่มีความยาก เพราะสามารถบรรจุเอาเนื้อหาสาระเข้าใส่ได้มากเรื่องภายใน จิ่มเดียว หรือจะใช้ซอเกี้ยวพาราสี ซอตลกขบขั้น เพราะเป็นทำนองที่สร้างสถานการณ์ได้หลายรูปแบบ อยู่ที่ผู้ขับซอหรือเนื้อเรื่องว่าจะให้ครึกครื้นหรือว่าเศร้าโศก เนื้อซอหรือบทซอก็เหมือนทำนองจะปุทุกอย่าง เพียงแต่ผิดที่การเดินเสียงสูงต่ำที่แตกต่างกันเท่านั้น เช่น

(ทำนองหละม้าย)
(๑)
ก่อนตี้จะซอจะขอยอมือรับ	สวัสดีครับท่านผู้ฟังตังหลาย
คนแก่คนเฒ่าตุ๊เจ้าพระนาย	แม่ญิงป้อจายหลายหมวดหลายฝ่าย
ผะดาท่านผู้รู้ครูบาอาจ๋ารย์	มีตึงท่านกำนันและท่านผู้ใหญ่
ก่อนตี้จะซอจะขอยอมือไหว้	ผะดาท่านตี้ได้ มาฟัง
ถ้าบ่อมีงานตึงบ่อได้มาปะ	บ่อมีธุระตึงบ่อได้มาหัน
ท่านตี้เคารพตี้ปาเอากั๋นมาฟัง	กลั๋วกำซอมันหลันไปเป๋นกำบ่อถูกต้อง
เป๋นกำทะลึ่งฮามึงคิงกู	กลั๋วมันบ่อถูกหูคนฟังปี้น้อง
.....จิ่ม....
(๒)
กำจ๊อยกำซอมันเป๋นของบ่อแน	เหมือนหมากิ๋นเข้าแจ่ปากยังเป๋นเข้าสาร
คนมาฟังวันนี้มีตึงน้อยตึงหนาน	ครูบาอาจ๋ารย์กรรมก๋ารแก่วัด
โฆษกนักอู้ตึงครูตึงหมอ	ส.จ. ส.ส. อ.ป.ต. ก็นัก
ถ้าหากก๋าซอมันบ่อถูกบ่อตั๊ด	ผมขอโทษครับ ทุกคน
เฮาเป๋นจ่างซออ่องออมันต้องคิด	ซอไปติ๊กๆมันย่อมผิดย่อมจ๋น
ป้อหนานป้อน้อยพระหน้อยขะยม	คนฟังทุกคนปี้ แก้วน้องแก้ว
กำซอมันผิดพลาดเพราะประมาทลาสา	ขออะหังวันตากับศรัทธาก็แล้ว
.....จิ่ม....

*** ข้อมูลได้รับการอนุญาตเผยแพร่ ศูนย์การเรียนรู้ซอพื้นเมือง พ่อครูอินตา เลาคำ